De beschikbaarheidsheuristiek

Bewerken

De beschikbaarheidsheuristiek (of ‘availability heuristic’ in het Engels) houdt in dat mensen bij het beoordelen en oplossen van problemen gebruikmaken van herinneringen die daarbij uit het geheugen opborrelen. Dat zijn vaak herinneringen die het eerst en makkelijkst beschikbaar (‘available’) zijn.

Deze manier van denken werkt meestal redelijk goed, maar het potentiële probleem zit in het feit dat de informatie die uit het geheugen opkomt niet altijd adequaat de feiten weerspiegelt. Als bepaalde gebeurtenissen meer aanspreken, omdat ze bijvoorbeeld nogal spectaculair zijn, zullen ze eerder ‘beschikbaar’ zijn, ongeacht hun representativiteit.

Algemene voorbeelden van de beschikbaarheidsheuristiek

Gewone of spectaculaire dood

Volgens het artikel Death Odds in het blad Newsweek (1990) is de kans om door vallende vliegtuigonderdelen te overlijden dertig keer hoger dan de kans om door een haai te worden gedood.^[1] Toch zou u hoogstwaarschijnlijk aan de haai denken, als u dat vooraf was gevraagd. Dit is een typisch geval van de beschikbaarheidsheuristiek. Bij een vraag over haaien en doden denkt men bijvoorbeeld al snel aan de film Jaws en dat zal dan ook de inschattingen beïnvloeden. ^[2]

De interpretatie van de statistiek rond het voorbeeld over doodgaan door haai versus vliegtuigonderdelen wordt overigens ook bekritiseerd. ^[3]

Amerikaans onderzoek van onder anderen Barbara Combs en Paul Slovic toont aan dat onnatuurlijke doodsoorzaken met veel en sensationele media-aandacht, zoals auto-ongelukken en moord, door veel mensen waarschijnlijker worden geacht dan stille doders zoals maagkanker en suikerziekte, waarvoor weinig media-aandacht bestaat. Toch liggen de natuurlijke doodsoorzaken in werkelijkheid veel meer voor de hand. ^[4]

Het letterfrequentieexperiment

Een bekend onderzoek van Amos Tversky en Daniel Kahneman naar de beschikbaarheidsheuristiek is het zogenaamde ‘letterfrequentie’-experiment uit 1973. De (Engelstalige) deelnemers aan het experiment moesten een schatting maken van de hoeveelheid woorden in de Engelse taal die met een ‘r’ of met een ‘k’ beginnen en tevens van de hoeveelheid woorden die als derde letter een ‘r’ of ‘k’ hebben.

De meeste participanten vonden de woorden die met een ‘r’ of een ‘k’ beginnen veel aannemelijker dan woorden met de ‘r’ of een ‘k’ als derde letter. Dat wordt veroorzaakt door de betere beschikbaarheid uit het geheugen voor woorden die met een ‘r’ of ‘k’ beginnen. In realiteit komen Engelse woorden met een ‘r’ of een ‘k’ als derde letter namelijk wel drie keer vaker voor.^[5]

Voorbeelden van de beschikbaarheidsheuristiek bij accountants

Fraude

De aanwezigheid van dit belangrijke fenomeen is ook getest bij accountants. In een experiment uit 1985 vroeg Robert Libby aan accountants om verklaringen aan te dragen voor een fluctuatie die tijdens de cijferbeoordeling werd gesignaleerd. De resultaten suggereren dat de beschikbaarheid van verklaringen vooral lijkt te worden gestuurd door de gepercipieerde frequentie dat een fout in de praktijk voorkomt en door recente ervaringen van de accountant.^[6]

Ervaren accountants zien fraude als minder waarschijnlijk dan onervaren accountants, omdat ervaren accountants de beperkte frequentie waarin fraude voorkomt zelf hebben ervaren. ‘Niet-fraude-verklaringen’ zijn voor ervaren accountants in het algemeen dus gemakkelijker beschikbaar dan verklaringen die duiden op fraude. Hierin schuilt overigens het risico dat meer ervaren accountants minder professioneel-kritisch handelen omdat ze mogelijk minder alert worden.

Beschikbaarheid en maatschappelijk verkeer

Ook het maatschappelijk verkeer staat bloot aan de beschikbaarheidsheuristiek. Bijvoorbeeld bij het beoordelen van accountants. Denk maar eens aan de verhalen die op verjaardagsfeestjes ontstaan als het over accountants gaat. Zijn die verhalen wel helemaal terecht? Vaak denkt men bij het inschatten van risico's vaak meer aan de teller dan aan de noemer van een kansratio. ^[7] Een voorbeeld. Als uw puberdochter 's avonds met de fiets naar een feestje gaat dan denkt u meer aan wat er allemaal kan gebeuren op basis van akelige verhalen uit de krant (de teller in de kans) dan aan de enorme hoeveelheid keren dat er niets gebeurt (het voornaamste onderdeel van de noemer in de kans). Dat verschijnsel wordt wel aangeduid met probability neglect, het veronachtzamen van kans.

Dit fenomeen wordt sterker door het fenomeen van de availability cascade, de zogenaamde ‘beschikbaarheidswaterval’. ^[8] Daaronder wordt het volgende verstaan. In de media duikt een bericht op dat maatschappelijke onrust veroorzaakt bij een groep mensen. Die onrust is dan op zichzelf weer een reden om op basis daarvan weer meer nieuws te genereren hetgeen weer tot meer onrust leidt enzovoort. Op die manier wordt een reeks van gebeurtenissen in gang gezet en in stand gehouden. De media gaan de boventoon voeren en tegenstemmen krijgen te weinig aandacht. Dan krijgt zo'n kwestie een zware politieke lading, waardoor ook politiek ingrijpen niet meer kan uitblijven. Andere manieren om het probleem te benaderen hebben dan geen prioriteit meer.

Dat is ook aandachtspunt voor wetgeving bij accountants. Schandalen en crises zijn potentiële kandidaten voor een dergelijke ‘beschikbaarheidswaterval’. Er bestaat dan een risico dat wetgeving wordt ingevoerd terwijl mogelijke alternatieven voorhanden zijn die leiden tot een meer gunstige kosten-baten-balans.

Referenties

↑ Zeman, Ned. 1990. ‘Death odds’, Newsweek, September 24, 116(13), p. 10.
↑ Plous, S., The Psychology of Judgment and Decision Making, McGraw-Hill Inc., 1993.
↑ Helman, D., ‘Careful Phrasing: A Matter of Life and Death’, Skeptical Inquirer, July/August 2009, pp. 51-52: https://skepticalinquirer.org/wp-content/uploads/sites/29/2009/07/p51.pdf
↑ Lichtenstein, S., P. Slovic, B. Fischhoff, M. Layman, and B. Combs, 1978, ‘Judged frequency of lethal events’, Journal of Experimental Psychology: Human Learning and Memory, 4(6), pp. 551–578: https://doi.apa.org/doiLanding?doi=10.1037%2F0278-7393.4.6.551
↑ Tversky, A. and D. Kahneman, ‘Availability: A heuristic for judging frequency and probability’, Cognitive Psychology, Volume 5, Issue 2, September 1973, pp. 207-232: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0010028573900339
↑ Libby, R., ‘Availability and the Generation of Hypotheses in Analytical Review’, Journal of Accounting Research, Vol. 23, No. 2, Autumn, 1985, pp. 648-667: https://www.jstor.org/stable/2490831?origin=crossref&seq=1
↑ Sunstein, C. R., ‘Probability neglect: Emotions, worst cases, and law’, The Yale Law Journal, 2002, 112(1), pp. 61-107: https://www.yalelawjournal.org/essay/probability-neglect-emotions-worst-cases-and-law
↑ Kuran, T. and C. Sunstein, ‘Availability Cascades and Risk Regulation’, Stanford Law Review, Vol. 51, No. 4, 1999, pp. 683-768: https://chicagounbound.uchicago.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=12209&context=journal_articles